Filosofie en ecologie

• Datum: vrijdag 29 januari 2021
• Tijd: 13:30–16:45 uur
• Sprekers: André van Delft en Henk Manschot
• Locatie: Zoom

Het thema van dit mini-symposium in het kader van het Colloquium Levensfilosofie stond al vast voordat de coronacrisis uitbrak. Maar dat heeft de aanleiding ervoor, de klimaatcrisis, alleen maar dringender gemaakt. Beide crises zijn uitingen van een op drift geraakte wereld. Nietzsche en Heidegger, die wij met betrekking tot het thema filosofie en ecologie hadden uitgekozen, zijn niet toevallig ook denkers die de aard van dit op drift geraakt zijn diepgaand hebben gepeild. Al in een vroege aantekening merkt Nietzsche op: ‘Wij hebben er geen benul van, hoe hoog en diep de physis reikt.’ Krijgen wij niet inderdaad de rekening gepresenteerd voor deze onachtzaamheid jegens de natuur? In Also sprach Zarathustra luidt naderhand zijn oproep: ‘Blijf de aarde trouw.’ Eind jaren veertig schrijft Heidegger: ‘De berk gaat dat wat voor hem mogelijk is nooit te buiten. Het bijenvolk woont binnen zijn mogelijkheden. Pas de wil, die zich mobiel inricht in de techniek, sleurt de aarde processen binnen van afpeigering en verbruik en verandering in kunstmatigheid. De techniek dwingt de aarde boven de gegroeide kring van het voor haar mogelijke uit in de richting van dat wat niet meer het mogelijke en dus het onmogelijke is.’ Heidegger peilt nog een andere veronachtzaming dan Nietzsche, niet alleen die van de natuur, maar die van überhaupt het raadsel van het zijn. In twee lezingen zal de actualiteit van hun beider bezinning worden belicht.

In zijn lezingreeks Einblick in das was ist uit 1949 brengt Heidegger de moderne techniek in verband met ‘het haastige opheffen van alle afstanden’. Wat voorheen tot een ver oord of ver verleden behoorde, wordt door de TV en de radio in de huiskamer opgevorderd om ‘terstond ter plekke ter beschikking te staan’. Dit opvorderen (Herausfordern) is volgens Heidegger de grondtrek van het modern technisch tijdperk waarin wij ons bevinden. Het is zo allesomvattend, dat het ook onze verhouding tot de natuur beïnvloedt door haar te verschrompelen tot grondstof en energie die we naar onze hand kunnen zetten. Tegen deze overheersing van maat- en afstandsloosheid brengt Heidegger, met een woord van Hölderlin, een ‘dichterlijk wonen’ in, dat hij ook wel uitlegt als het ‘opnieuw opmeten van de ruimte tussen hemel en aarde’. In deze lezing zal André van Delft ons laten luisteren naar dit opmerkelijke verband tussen techniek en ruimte dat Heidegger meer dan zeventig jaar geleden legde, dat niet alleen actueler is geworden door de voortdurende technische ontwikkelingen sindsdien, maar waar we ook in deze tijd van videobellen en werken op afstand misschien wel de juiste oren voor hebben gekregen.

Vivo ergo cogito (Nietzsche)

‘De aarde heeft een huid, die huid heeft ziekten. Een van die ziekten is bijvoorbeeld de mens.’ Deze diagnose van de moderne tijd gaf Nietzsche al in 1882. Het bracht hem ertoe om op zoek te gaan naar de zin en betekenis van de aarde, en van een ‘ge-aarde’ levensstijl. In mijn presentatie wil ik laten zien hoe Nietzsche in zijn dagelijks leven en in zijn denken werkt aan een filosofie die ‘de aarde haar zin en de mensen hun hoop teruggeeft’. In het voetspoor van Nietzsches persoonlijke zoektocht en filosofische ambities probeer ik zijn nieuwe ‘wijsheid van de aarde’ aan het licht te brengen, een ‘terra-sofie’, die het motto ‘Blijf de aarde trouw’ tot leidraad neemt. Kan Nietzsches aanpak ons inspireren om het hemd van culturele gewoonten en politieke illusies waarin wij zijn ingesnoerd draad voor draad los te halen en op weg te gaan naar nieuwe waarden en andere manieren van leven?