De ambiguïteit van de natuur

• Datum: vrijdag 21 oktober 2022
• Tijd: 11:00–17:00 uur
• Sprekers: Koo van der Wal, Norbert Peeters, Paul Cobben en Vincent Blok
• Locatie: Kamerlingh Onnes Gebouw, zaal C131 (Steenschuur 25, Leiden)

Vanwege de alomtegenwoordige ecologische crisis is onze verhouding tot de natuur in het centrum van de aandacht komen te staan. We beginnen te beseffen dat die verhouding mogelijk niet deugt, ja dat zij ‘onnatuurlijk’ is. Want in het maatschappelijke en politieke discours worden de zaken vaak zo voorgesteld alsof wij tegenover de natuur staan, als verstoorder van een natuurlijke orde. Maar zijn wij niet zelf ook deel van de natuur? Wat is natuur eigenlijk? Wat verstaan wij eronder? Wij zijn deel van de natuur in biologische zin als organismen, zoals het heet. In de natuurkunde, de moderne fysica, is de natuur daarentegen datgene wat zich volgens wiskundige wetmatigheden laat kennen. En weer een andere betekenis vinden we bij de romantici, die in de natuur niets minder dan het goddelijke tegenkomen. Kortom: ‘natuur’ is een nogal diffuus begrip, en de tegenwoordig urgent geworden analyse van onze verhouding ertoe is alleen maar mogelijk als we ons op de onderbelichte vraag bezinnen wat wij nu eigenlijk precies onder het begrip ‘natuur’ verstaan.

Op dit symposium zal deze vraag naar de natuur centraal staan en haar ambiguïteit vanuit verschillende perspectieven worden belicht.

In de moderne westerse filosofie (en cultuur) hebben we overwegend van de mens naar de natuur gekeken. Getuige bijvoorbeeld Kants uitspraak dat de natuur haar wetten niet aan ons voorschrijft, maar dat de Rede dat aan de natuur doet. Het is tijd om het spits om te draaien en van de natuur naar de mens te redeneren. M.a.w.: de mens van een buitenstaander, beheerder en exploitant tot een participant van de natuur te maken. De natuur dan echter niet opgevat in de zin van het Newtoniaanse gemechaniseerde wereldbeeld, maar als een dynamische, creatieve, open en rijk geschakeerde grootheid.

De Zweedse natuurgeleerde Carolus Linnaeus is niet alleen vader van de taxonomie, maar staat ook aan de wieg van de ecologie. Al droeg zijn geesteskind destijds nog de naam oeconomia naturae. Een economische of liever huishoudkundige blik kon de wederzijdse afhankelijkheid tussen soorten verklaren en de plaatsen die zij innamen in de natuur. Maar omdat Linnaeus zijn nieuwe vakgebied voorzag van een fysicotheologische fundament was het geen lang leven beschoren. De Pruisische filosoof Immanuel Kant gaat in de aanval. In Kritik der Urteilskraft (1790) sluit hij uit dat Linnaeus’ economie van de natuur ooit een echte wetenschap kan worden. Uiteindelijk is het de natuurgeleerde Alexander von Humboldt die de ecologie nieuw leven in blaast. Dit doet hij door op zoek te gaan naar een verklaring voor de verspreiding van planten. Maar waarom staat plantengeografie aan de basis van de ecologie en uiteindelijk Humboldts kosmos?

Voor Marx is het duidelijk dat de mens een wezen is dat als natuurwezen in harmonie met de natuur kan leven. Deze harmonie is echter niet gegarandeerd. Als de mens een instrumentele verhouding tot de natuur inneemt, vervreemdt hij zich van de natuur. Deze instrumentele verhouding wordt ingegeven door het instrumentele gebruik van zijn rede. Toch kan diezelfde rede de harmonie met de natuur herstellen. Marx stelt immers dat het rijk van de vrijheid in de schoot van het kapitalisme wordt geboren. Dit vraagt om een kritisch onderzoek naar de verhouding tussen natuur en rede.

In mijn voordracht wil ik ingaan op de filosofische relevantie van klimaatverandering. Klimaatverandering grijpt namelijk in op het niveau van de wereld als betekenisvolle omgeving waarin wij altijd al thuis zijn. Ik zal laten zien dat die wereld van klimaatverandering beheerst wordt door de gedachte aan management en control om de instabiel geworden wereld van klimaatverandering weer te stabiliseren. Dat geldt zowel voor zogenaamde ecomodernisten alsook voor mensen die pleiten voor natuurconservatie. De eerste vraag is of de natuur wel een domein is dat op die manier beheerst kanworden. De tweede vraag is of de menselijke conditie wel in termen van management en controle begrepen kan worden. Is de mens niet ookhet spelende, verspillende en transgressieve wezen? Ik open vervolgens een perspectief op het menselijk bestaan in de wereld van klimaatverandering die in de aarde verankerd blijft. Aarde als grondslag van de wereld is in de filosofische traditie ongedacht gebleven, maar biedt ons gelegenheid recht te doen aan de menselijke conditie in de wereld van klimaatverandering.