Transformatie van bewustzijn als bron voor levensoriëntatie

• Datum: vrijdag 9 juni 2023
• Tijd: 13:00–17:00 uur
• Sprekers: Rozemund Uljée, Hans Gerding en André van der Braak
• Locatie: Lipsiusgebouw, Cleveringaplaats 1, Leiden (zaal: 003)

Cultuurhistorici onderkennen het belang van verschuivingen in het bewustzijn zoals die zich voordoen in mystieke, extatische en visionaire ervaringen. Deze ervaringen dragen bij aan het ontstaan en de vernieuwing van cultuur, in religie, filosofie, wetenschap en kunst. Ze kunnen spontaan optreden of geïnduceerd worden door spirituele praktijken. Voorts is er vandaag de dag een groeiende academische belangstelling voor wetenschappelijk onderzoek naar de therapeutische effecten van mystieke, extatische en visionaire ervaringen door het gebruik van psychoactieve middelen. Daarnaast worden deze middelen op grote schaal in een rituele setting gebruikt. Niet zelden hebben hieruit voortkomende transformatie-processen die zich aan het menselijk bewustzijn kunnen voltrekken, implicaties voor de levensoriëntatie van het individu. Wat echter nauwelijks onderzocht wordt maar wat in dit symposium centraal staat, is de vraag of filosofische categorieën als objectief-subjectief, transcendent-immanent, bestaat-bestaat niet, toereikend zijn om deze ervaringen te beschrijven, te begrijpen en constructief te problematiseren.

Freud en Husserl waren tijdgenoten, en hebben zelfs samen onder Brentano gestudeerd. Desalniettemin is de filosofische ontwikkeling van beiden zeer verschillend, en zijn referenties aan elkaars werk summier. In deze korte lezing wil ik graag een aantal kruispunten en dwarsverbanden in beider opvatting over het onbewuste toelichten om ten slotte te beargumenteren dat, ondanks structurele verschillen, beide denkers wijzen naar een domein dat niet te vatten valt in rationeel denken, maar wel beslissend is in hoe we de wereld om ons heen ervaren en vormgeven.

Buitengewone ervaringen (van telepathie tot mystiek) zijn onderwerp van wetenschappelijk en filosofisch onderzoek. Invloedrijke filosofen en wetenschappers van onze canon hebben de existentiële urgentie van dit type onderzoek ingezien. Filosofen hebben de implicaties van deze ‘beyond’ ervaringen doordacht. Wetenschappers hebben deze ervaringen geoperationaliseerd om systematisch data te kunnen verzamelen. Gezamenlijk brengen zij een denkbeweging naar voren die door de uitkomsten van hedendaags experimenteel onderzoek in dit werkveld aan zeggingskracht lijkt toe te nemen. In deze lezing wordt beoogd ‘tools’ aan te reiken die van belang kunnen zijn voor reflectie op wat ook wel empirische metafysica is genoemd.

De psychoactieve thee ayahuasca voegt nieuwe vormen van religiositeit toe aan het westerse religieuze landschap. Ayahuasca levert vaak transformerende ervaringen op die voorbijgaan aan bekende categorieën zoals het heilige en het seculiere, transcendentie en immanentie, subject en object, en het menselijke en het niet-menselijke. Er is echter een ontologische kloof tussen westerse discoursen zoals dat van de psychedelische mystiek, en sjamanistische discoursen die ayahuasca als plant-leraar beschouwen. Deze lezing gebruikt het denken van de Franse filosoof Bruno Latour om tot een ‘verstrengeld’ ayahuasca-discours te komen dat de focus verlegt van ayahuasca- ervaringen naar op ayahuasca gebaseerde contemplatieve praktijken, gericht op het cultiveren van relaties met meer-dan-menselijke krachten.