Filosofie en tijd II

• Datum: vrijdag 9 december 2022
• Tijd: 13:30–17:00 uur
• Sprekers: Ivo Bles, Timo Slootweg en Henk van der Waal
• Locatie: Universiteit Leiden, P.J. Vethgebouw, zaal 1.01 (Nonnensteeg 3)

Een eerste minisymposium over filosofie en tijd vond plaats op vrijdag 28 januari van dit jaar. Ivo Bles wijdde ons toen in Aristoteles’ doordenking van het fenomeen tijd in en Victor Gijsbers gaf een overzicht van debatten over tijd in de huidige analytische wijsbegeerte. Omdat algemeen de behoefte werd gevoeld aan een verdieping, sluiten we het jaar 2022 af met een vervolg op dit thema. Ivo Bles zal de draad met de eerste bijeenkomst aantrekken, waarna Timo Slootweg zal spreken over het tijdsbegrip van Søren Kierkegaard en Henk van der Waal ons zal inleiden in een unieke eigen visie op de tijd. Kierkegaards begrip is existentieel en religieus van aard, dat van Van der Waal kosmisch en poëtisch-mystiek.

Enigmatisch heet het bij Kierkegaard in Het begrip angst: ‘Het ogenblik is dat dubbelzinnige, waarin de tijd en de eeuwigheid elkaar raken, en daarmee is het begrip tijdelijkheid gegeven, waar de tijd aanhoudend de eeuwigheid afweert en de eeuwigheid aanhoudend de tijd doordringt. Pas nu krijgt de gememoreerde indeling zijn betekenis: heden, verleden, toekomst.’

In zijn dichtbundel Door alle honderd harten wit te kalken duidt Henk van der Waal niet minder raadselachtig ‘het wellen van de tijd’ als het ‘stil minnende’, dat zich ‘in je zwarte driehoek’ hoopt te vestigen, opdat de bevrijde gebeurtenis je ten langen leste mag doen verzuchten: ‘dat broedt je/dat blaakt je/dat bloeit je de tijd’.      

Onze levensbeschouwing en ethiek worden sterk beïnvloed door het belang dat wij hechten aan de reflectie op de geschiedenis. Indien we soms geen zin ontdekken, zijn we geneigd ‘terug te kijken’ en ons (opnieuw) - in herinnering - op het verleden te oriënteren. Ook de wijsgerige traditie heeft ons dit recept steeds voorgehouden.

Søren Kierkegaard (1813-1855) verzet zich hiertegen. Zijn aandacht voor de tijd is van grote betekenis, niet alleen in theologisch opzicht, maar ook voor het (seculiere) filosofische denken. Door onze vooringenomenheid voor wat betreft de geschiedenis kunnen wij nooit iets nieuws leren. Ook wijzelf blijven aan het oude gebonden. Het ogenblik kan niet van beslissende betekenis zijn. Een dergelijke historische reflectiviteit staat de wedergeboorte van een mens en zijn verzoening met God in de weg. De vrije en contingente komst van Christus, die ons hier en nu in verantwoordelijkheid voor de persoon van de naaste heeft willen stellen, moet ons zo ontgaan. Het overleverde filosofische tijdsbegrip belet de ware gelijktijdigheid met hem, in navolging van zijn voorbeeld.

We staan er niet zo vaak bij stil, maar het heden is voor een belangrijk deel het product van onze eigen inspanning. Vroeger maakten we van dat heden een voortkabbelend beekje waar we ons graag door lieten meevoeren. Tegenwoordig is ons dat niet meer genoeg en zwepen we het heden op tot het als een intense gebeurtenis uiteenspat en een scherpe lijn trekt tussen verleden en toekomst. Hoe meer we van dergelijke gebeurtenissen verzamelen, hoe geslaagder ons leven is.

Steeds meer wordt echter duidelijk dat dit grenzeloos uitbaten van het heden zijn tol eist. Veel (eco)systemen – de biosfeer, de wereldzeeën, het planten- en dierenrijk, maar ook de taal en de politiek – staan op instorten, waardoor ze hun eigen specifieke heden nog maar nauwelijks kunnen voortbrengen.

Het inzicht dat ik in mijn lezing wil geven in de verschillende manieren waarop deze (eco)systemen de tijd actualiseren en zo bijdragen aan de opbouw van ons heden, zet ons mogelijkerwijs aan tot de actieve terughoudendheid die nodig is voor hun én ons behoud.